جايگاه ايران در جغرافياي آينده فناوري جهان چگونه خواهد بود؟
سرعت رشد و تغييرات فناوريها در جهان و پيشبيني آينده كشورها بر مبناي جايگاه آنها در توليد فناوري بايد توجه ما را به اين نكته مهم معطوف كند كه قرار است در جغرافياي آينده فناوري جهان در چه نقطهيي بايستيم؟ آيا بنا بر آن است در تمام رشتهها و گروههاي فناوري صاحب رتبه و جايگاه باشيم؟ آيا نقشه راه و استراتژي و برنامههاي بلندمدت و ميانمدت و كوتاهمدتمان ترسيم شده؟ در اين صورت براي رسيدن به اين اهداف چه كردهايم و چه بايد بكنيم؟
سهم محصولات با فناوري بالا از كل صادرات غيرنفتي كشور در برنامههاي سوم، چهارم و پنجم بهترتيب 25، 35و 50 درصد تعيين شده و با توجه به اينكه يكي از محورهاي اصلي سند چشمانداز كشور براساس اقتصاد دانشبنيان بنا شده و رسيدن به اهداف اين سند بدون اتصال اقتصاد به صنايع برتر محقق نخواهد شد، توسعه اقتصادي كشور مستلزم حمايت و گسترش تجاريسازي اين صنايع خواهد بود. چنانچه كشور براي دستيابي به جايگاه شايسته خود در سطح بينالمللي اهتمام داشته باشد بايد با برنامهريزي و دورانديشي اولويت و مزيتها را شناسايي و كليه زيرساختهاي لازم را از آموزشها، مقررات و قوانين، تسهيلات، حمايتها و… را براي جذب نخبگان علمي و سرمايهگذاران و آموزش افراد مستعد فراهم كند.
بايد توجه داشته باشيم با توجه به طول عمر نسبتا جوان فناوريهاي برتر در سطح جهان، امكان كاهش و رفع فاصله علمي كشورمان با كشورهاي پيشتاز زماني و بعضا علمي زياد نيست.
از سوي ديگر نيز ايرانياني كه در اين رشتههاي تخصصي در دانشگاهها و مراكز علمي و توليدي خارج كشور تحصيل كردهاند نيز ميتوانند بهعنوان ظرفيتهاي بالقوه تلقي شوند و به كاهش فاصله و تسريع در ارتقاي جايگاه كشور مشاركت كنند.
پاسخ به اين پرسشها ميتواند راهگشاي پيشبيني نقشه راه آينده كشور در زمينه صنايع دانشبنيان باشد:
1-جايگاه علمي و فناوري و صنعتي كشور در مقايسه با سايركشورهاي جهان كجاست؟
2-فناوريهاي نو چه فناوريهايي را شامل ميشود و ايران دركدام فناوريها داراي امكان رشد و توسعه است؟
3-تاثيرات وكاربردهاي فناوريهاي پيشرفته (Hi-tech) در توسعه اقتصادي كشور چگونه است؟
4-آيا ضرورت دستيابي و توليد فناوريهاي نو و راههاي تجاريسازي آن را دريافتهايم؟
5-برخورداري از فناوريهاي برتر چقدر ميتواند به ارتقاي جايگاه كشور بهعنوان كشوري داراي اقتصاد پويا كمك كرده و به مقاومسازي اقتصاد ملي بيفزايد؟ شناخت ما از راههاي غلبه بر تحريمها براي دسترسي به نتايج فعاليتها و تجارب ديگران در عرصه فناوريهاي برتر چقدر است؟
6-معرفي فرصتهاي ايجاد شده از طريق تجاريسازي ايدههاي مبتني بر اين رشته از فناوري بهدليل ارزشافزوده بالاي آن و نيز سطح حمايتهاي سازمانها و دستگاههاي ذيربط در چه حدي از مطلوبيت قرار دارد؟
7-چرايي ناكامي بعضي از شركتهاي داراي فناوري پيشرفته و آسيبشناسي آن ما را به چه نتايجي رهنمون ميكند؟
8-راههاي رسيدن به اهداف تعيين شده در مورد صنايع پيشرفته در افق چشمانداز ايران 1404 و برنامه پنجم توسعه و اسناد بالادستي و قوانين و مقررات پاييندستي تا چه حد هموار است و با اهداف برنامهيي چقدر فاصله داريم؟
پاسخ به اين پرسشها مقوله مفصلي است كه در لابهلاي مطلب بهطور مجمل به آن خواهيم پرداخت. هرچند خود پرسشها حاوي پاسخ مستتر خود نيز هست.
اما خوب است بدانيم چه صنايعي، صنايع با فناوري پيشرفته شناخته ميشوند:
صنايعي كه از فناوري بالايي برخوردار باشند حداقل در يكي از سه بستر اصلي خود يعني فرآيند، ماشينآلات و تجهيزات از سطح بالاي فناوري برخوردار هستند و با بهرهگيري حداكثري از روشهاي توليد خودكار، محصولات و تجهيزات و خدمات با فناوري بالا را توليد ميكنند. اصولا در اين صنايع هزينههاي تحقيق و توسعه در سطح بالايي (حداقل دو برابر ميانگين در صنعت) قرار دارد و فناوري اين صنايع نسبت به فناوري ساير صنايع با نرخ سريعتري تغيير ميكند و اين صنايع داراي ظرفيت و توان كاربرد فناوري براي رشد سريع هستند و نسبت نيروي انساني با تحصيلات دانشگاهي در اين صنايع نسبت به ساير صنايع بالاتر است.
طبقهبندي صنايع هايتك در ايران
صنايع با فناوري برتر در گروهها و زيرگروههايي بدين شرح طبقهبندي ميشوند و بهطور خلاصه در كشور ما در هر يك از اين موارد اقداماتي صورت گرفته است كه خلاصهوار مرور ميكنيم:
1-صنايع الكترونيك: كامپيوتر و ملحقات آن به جز فرآيندهاي مونتاژ و S. K. D، مدارهاي مجتمع، توليد تجهيزات الكترونيكي و ارتباطي پيشرفته بهويژه ميكروالكترونيك و نانوالكترونيك. در اين زمينه اقدامات اوليه و زيربنايي آغاز شده كه متاسفانه بسيار كند است و شكاف فناوري در اين زمينه بين كشور ما و كشورهاي پيشتاز در اين مقوله روزبهروز افزون ميشود.
2-صنايع توليد مواد نو: سراميكهاي پيشرفته، كامپوزيتها، پليمرهاي پيشرفته، مواد ابررسانا – اين مقوله فناوري دركشور درحال پيشرفت است و مورد حمايت نيز قرار دارد. مهم اين است كه هنوز سهم و بخش تخصصي خود را در اين زمينه تعيين و هدفگذاري نكردهايم.
3-صنايع مبتني بر فناوري زيستي (بيوتكنولوژي): انواع محصولات دارويي پيشرفته و كيتهاي تشخيص، مكملهاي غذايي، بيوپليمرها، راكتورهاي زيستي، تراشههاي زيست فناوري، انواع كودهاي بيولوژيك و آنزيمها – در اين عنوان از فناوري در سطوح دانشگاهي و صنعتي با استقبال مناسبي مواجه شده و با توجه به طيف وسيع كاربردهاي آن و ملموس بودن توجيه فني و اقتصادي براي سرمايهگذاران ميتواند از رشد قابل توجه برخوردار شده و كشور از جايگاه مناسبي در اين زمينه در سطح بينالمللي از منظر توليد دانش و توليد محصولات دانشبنيان مربوطه برخوردار شود.
4-اپتيك و ليزر: انواع لنز، تجهيزات كاربرد ليزر، فيبر نوري، كريستالها و لايههاي نازك اپتيكي، اپتومكانيك
5-اتوماسيون صنعتي و سيستمهاي هوشمند: سيستمها و تجهيزات كنترل فرآيند، ابزار دقيق، كنترلگرها، سنسورها، روباتها – كم و بيش در زيررشتههاي مربوطه اقداماتي صورت گرفته كه چنانچه در اين عنوان از فناوريها هدفگذاري و برنامهريزي صورت نپذيرد، عايدي چنداني حاصل نشده و احتمال مهاجرت متخصصي اين رشته شدت خواهد يافت.
6-نانو فناوري: كاربرد نانو فناوري در زمينههاي مختلف از قبيل برق و رايانه، پزشكي، محيط زيست، انرژي و نظاير آن – در اين زمينه در برخي دانشگاهها در سطوح محدود توسط برخي استاد نخبه اقدامات خوب و قابل توجهي در حد توليد دانش آغاز شده است. در زمينه تجاريسازي نيز در مجموع به نسبت همين اقدامات ميتوان گفت: توفيق خوبي حاصل شده است. خوشبختانه كشور توانسته در توليد دانش نانو جزو 10كشور پيشتاز دنيا شناخته شود.
7-صنايع مرتبط با فناوري اطلاعات و ارتباطات (ICT): طراحي و توليد بستههاي نرمافزاري انتقال اطلاعات و خدمات شبكههاي اطلاعرساني و سامانهاي اطلاعاتي و اطلاعرساني – فارغالتحصيلان و دانشجويان اين رشته جمع كثيري هستند كه با توجه به خصوصيت و قابليتهاي اين فناوري كه بسيار پويا و پولساز است، برنامهريزي بسيار دقيقي را ميطلبد تا بتوان كشور را در اين بزرگراه از فناوريهاي پيشرفته كه تقريبا تمامي ابعاد زندگي انساني را به خود مشغول كرده به درستي به پيش ببرد. اينكه اين فناوري درحال حاضر بسيار استراتژيك بوده و برخورداري كشور از سطح پيشرفتهيي از آن، ضرورتي انكارناپذير است ما را بايد بيش از هر مقوله ديگري به توجه ويژه به آن حساس و متمركز كند. واقعيت اين است در اين زمينه بسيار بايد تلاش كنيم تا عقبماندگيها و فرصتهاي از دست رفته احيا شود.
8-صنايع هوا فضا: تجهيزات ناوبري هوايي، سيستمهاي آيروديناميك و مكانيك پروازي، ساخت هواپيماهاي غيرنظامي، فناوريهاي ماهوارهيي – بايد بپذيريم كه توفيقات كشور در زمينه فناوريهاي مربوط به ساخت ماهواره و موشكهاي ماهوارهبر شايان تحسين بوده و ايران خوشبختانه جزو باشگاه كشورهاي فضايي محسوب ميشود. اما هنوز در زمينه ساخت تجهيزات ناوبري هواپيمايي و هواپيماهاي پيشرفته با كشورهاي پيشرو داراي فاصله زيادي هستيم. اين مقوله مستلزم نيازسنجي و هدفگذاري دقيق است.
9-انرژيهاي نو: پيل سوختي، مبدلهاي خورشيدي – در اين مقوله وزارت نيرو از فعاليتهاي مطالعاتي و تحقيقاتي و نيز تبديل ايدههاي كاربردي به پروژههاي عملياتي اقدامات قابل قبولي انجام داده كه كافي هم نبوده است. بخش دانشگاهي و بخش خصوصي در اين زمينه بسيار فعال و مشتاقانه ظاهر شدهاند كه با توجه به توان و انگيزهيي كه در پيشتازان فناوري اين بخش مشاهده ميشود، پتانسيل لازم براي رشد كشور در زمينه انرژيهاي نو وجود دارد كه بهشدت نيازمند حمايتهاي قانوني و اجرايي است.
مزيتهاي ايران در هايتك
در پايان مبحث براي جمعبندي موارد زير را بهعنوان ضرورتها و مزاياي برخورداري كشور از فناوريهاي نو و صنايع پيشرفته كه بايد به دقت مورد توجه قرار داد و اقدامات عملي را به انجام رساند، ميتوان توصيه كرد:
زيربناي دستيابي به صنايع پيشرفته، توليد دانش و فناوري برتر و پيشرفته است كه مستلزم برخورداري از سرمايه انساني متشكل از افراد تحصيلكرده، نخبه و كارآزموده و دانشپژوه است كه با بهرهمندي از زيرساختهاي علمي و فناوري بتوانند در قالب تيمهاي تخصصي عملياتي در چارچوب اسناد و استراتژيها و برنامههاي مشخص و درست توسعه فناوري در انطباق با سياستهاي كلان كشور بهطور هدفمند و برنامهريزي شده به امر تحقيق و پژوهش بپردازند. توليد دانش و در مرحله بعد دستيابي به فناوري و تجاريسازي آن بايد هوشمندانه و با آيندهپژوهي همراه باشد. اين موضوع نيز بايد مد نظر قرار گيرد كه ريسك سرمايهگذاري در اين بخش از اقتصاد بسيار بالاست ولي در صورت حصول نتيجه با منافع مالي قابل توجهي نيز همراه است.
مزيتهاي ايران در هايتك
در پايان مبحث براي جمعبندي موارد زير را بهعنوان ضرورتها و مزاياي برخورداري كشور از فناوريهاي نو و صنايع پيشرفته كه بايد به دقت مورد توجه قرار داد و اقدامات عملي را به انجام رساند، ميتوان توصيه كرد:
زيربناي دستيابي به صنايع پيشرفته، توليد دانش و فناوري برتر و پيشرفته است كه مستلزم برخورداري از سرمايه انساني متشكل از افراد تحصيلكرده، نخبه و كارآزموده و دانشپژوه است كه با بهرهمندي از زيرساختهاي علمي و فناوري بتوانند در قالب تيمهاي تخصصي عملياتي در چارچوب اسناد و استراتژيها و برنامههاي مشخص و درست توسعه فناوري در انطباق با سياستهاي كلان كشور بهطور هدفمند و برنامهريزي شده به امر تحقيق و پژوهش بپردازند. توليد دانش و در مرحله بعد دستيابي به فناوري و تجاريسازي آن بايد هوشمندانه و با آيندهپژوهي همراه باشد. اين موضوع نيز بايد مد نظر قرار گيرد كه ريسك سرمايهگذاري در اين بخش از اقتصاد بسيار بالاست ولي در صورت حصول نتيجه با منافع مالي قابل توجهي نيز همراه است.
براي حمايت از تلاشهاي فعالان اين حوزه بايد قوانين و مقررات مربوط به حمايت از مالكيت معنوي و صنعتي به شيوهيي كارآمد تدوين و اجرا شود تا از بروز خسارت ناشي از سرقت ايدهها و فناوريها و كپيبرداري از آنها پيشگيري شود.
بايد در تداوم اقدامات انجام شده تاكنون، توجه ويژه و مضاعفي به تمركز و ارتقاي جايگاه مديريتي و بار علمي و عملياتي بخش سياستگذار و برنامهريز فناوريهاي نو در كشور معطوف شود و كليه سياستسازيها و تدوين برنامهها و نظارت و پايش پيشرفت اهداف مصوب و ابلاغي كشور و حمايت از فعالان اين حوزه در بخشهاي خصوصي و دولتي در يك نقطه متمركز شود. اين ستاد يا شوراي عالي تحت نظارت رياستجمهوري و با عضويت معاونت فناوري و نيز معاونت توسعه و برنامهريزي رياستجمهوري و وزارتخانههاي ذيربط مانند وزارت علوم تحقيقات و فناوري، صنعت معدن و تجارت، جهاد كشاورزي، نفت، نيرو، ارتباطات و فناوري اطلاعات، نمايندگان كميسيونهاي متناظر در مجلس شوراي اسلامي مانند: آموزش و تحقيقات، صنايع و معادن، آب خاك و كشاورزي، انرژي و برنامه و بودجه و نمايندگان منتخب مجموعه تشكلهاي علمي – دانشگاهي و تشكلهاي فراگير بخش خصوصي مانند اتاق بازرگاني و صنايع و معادن و كشاورزي ايران و خانه صنعت، معدن و تجارت ايران و تشكلهاي تخصصي حسب موضوع مانند نظام صنفي رايانهاي، نظام مهندسي كشاورزي، نظام مهندسي معدن، نظام پزشكي، انجمن اتوماسيون، انجمن صنايع هوا فضا، انجمن صنايع بيوتكنولوژي، انجمن صنايع نانو فناوري و نظاير آنها ميتواند تشكيل يافته و اين امر خطير را هدايت و راهبري كند.
كليه سياستهاي راهبردي حمايتي و تشويقي مربوطه ميتواند در اين تركيب طراحي، تصويب و اجرا و نظارت شود و نتيجه آن هماهنگي و يكپارچگي و هدفمندي پيشرفت كشور در اين زمينه و جلوگيري از اقدامات بيمورد و پراكندهكاريهاي منجر به اتلاف منابع خواهد بود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.